Lữ thứ đá (kỳ 2)

Chị chủ biên Gió O bị rạn nứt một phần xương bàn chân. Dù bị đau chị vẫn cố đăng bài và trang trí hình ảnh. Do trang Gió O nhiều khi các bạn không vào được nên mời các bạn đọc tiếp Lữ thứ đá kỳ 2.

@ @ @

Nếu có hòn đá biết tiên tri, thì hòn đá biết đi có lẽ không phải là chuyện lạ. Haruki Murakami đã kể truyện ngắn The Kidney-shaped Stone That Moves Every Day (Quả Thận Đá Biết Đi) như sau: Junpei là nhà văn bắt đầu có tên tuổi. Đang ở trong quán uống rượu nghe nhạc chàng được một phụ nữ xinh đẹp đến làm quen. Nàng ba mươi sáu tuổi, lớn hơn Junpei năm tuổi. Hai người hợp chuyện và trở thành đôi nhân tình. Nàng đến phòng của chàng, hai người yêu nhau, và nàng ra về trước khi Junpei thức giấc. Gặp nhau nhiều lần, ngay cả sau khi yêu nhau, Junpei vẫn không đoán được nghề nghiệp của nàng. Thời gian bắt đầu quen nàng, Junpei vừa mới bắt đầu một truyện ngắn trong đó có cô sinh viên y khoa đang tập sự trong bệnh viện. Cô sinh viên bắt đầu dan díu với một bác sĩ giải phẫu đã có vợ con. Khi tình yêu của Junpei chuyển sang mức độ gắn bó với người phụ nữ bí mật, truyện ngắn chàng đang viết bỗng chuyển sang một chiều hướng khác, hoàn toàn thoát khỏi dự tính của chàng. Cô sinh viên trong khi đi dạo nhặt được một viên đá, có hình dáng, kích thước, sức nặng, và màu sắc giống như quả thận. Nàng mang quả thận đá về phòng làm việc với dụng ý làm đồ chặn giấy. Rồi nàng phát hiện ra quả thận đá có thể di chuyển. Buổi tối trước khi về nhà, nàng đặt quả thận trên bàn giấy, sáng hôm sau thấy nó đi sang một chỗ khác. Từ khi có quả thận đá, nàng thay đổi tính tình, không còn muốn giao thiệp với bạn bè hay đồng nghiệp nữa. Nàng chỉ muốn lắng tai nghe lời trò chuyện của hòn đá. Nàng cũng không còn tha thiết với ông bác sĩ giải phẫu,nữa. Khi hai người làm tình, nàng có thể sờ thấy và nắm được quả thận đá đang nằm trên lưng người tình. Nàng có cảm giác như nó giẫy giụa nhớp nháp trong tay nàng. Nàng mang quả thận đá lên tàu ra ngoài khơi, ném nó xuống biển, và nhìn thấy nó chìm xuống đáy đại dương. Hôm sau đến phòng làm việc nàng lại thấy nó nằm chễm chệ trên bàn. Người tình của Junpei bỗng dưng biến mất một cách khó hiểu khi chàng trở nên quyến luyến với nàng. Một hôm, đang ngồi trên xe taxi, Junpei nghe cuộc phỏng vấn trên radio về người phụ nữ đi trên dây căng. Giọng nói, cách nói, và cách dùng chữ của người được phỏng vấn khiến chàng nhận ra đó là người tình của chàng. Nàng nổi tiếng là người đi dây căng giữa hai tòa nhà cao nhất của nhiều thành phố trên thế giới. Nghề nghiệp của nàng đòi hỏi một sự tập trung tuyệt đối. Khi nàng biểu diễn cả thế giới bên ngoài nàng đều biến mất. Tâm hồn nàng cũng không thể chứa bất cứ người nào. Tất cả thế giới bên ngoài và bên trong lúc ấy chỉ có nàng và gió. Junpei nghĩ rằng tâm hồn người tình của chàng đã nhập vào tư tưởng chàng khiến chàng viết truyện ngắn quả thận đá theo chiều hướng ấy. Nàng đến và đi khỏi đời chàng hoàn toàn ngoài sự kiểm soát của chàng như quả thận đá đến với cô sinh viên trong truyện. Junpei kết thúc truyện ngắn khi quả thận đá tự nhiên biến mất. Sau đây là trích đoạn trong truyện “Quả Thận Đá Biết Đi.”

Nàng xoay người về hướng chàng và tựa bộ ngực săn chắc vào cạnh người chàng. Hạ giọng, như để chia sẻ một điều bí mật, nàng nói, “Anh biết không, Junpei, mọi thứ trong đời đều có lý do, khiến người ta làm những chuyện người ta đã làm.” Junpei đang trôi dần vào giấc ngủ nên không trả lời. Trong không khí ban đêm, câu nói của nàng mất đi cấu trúc bình thường, dường như nó tan loãng vào mùi rượu nho trước khi chạm đến những ngõ ngách sâu thẳm trong ý thức của chàng. “Thí dụ như, gió có lý do của gió. Chúng ta chỉ không chú ý đến gió khi chúng ta sống và làm việc hằng ngày. Nhưng đến một lúc nào đó chúng ta sẽ phải chú ý đến nó. Gió bao trùm anh với một mục đích cố định, và nó lay chuyển anh. Gió biết tất cả những gì bên trong tâm hồn anh. Và không chỉ riêng có gió mà thôi. Tất cả mọi thứ, kể cả đá. Chúng biết chúng ta rất rõ ràng. Từ trên xuống dưới. Điều này chỉ xảy đến với chúng ta vào một khoảng thời gian nhất định. Và tất cả những điều chúng ta có thể làm là tuân theo ý muốn của chúng. Khi chúng ta chấp nhận chúng, chúng ta sẽ tồn tại, và trở nên sâu sắc hơn.”

Nhạc sĩ (Lê Uyên) Phương hỏi rằng, sao người biết: “Đá không buồn, không nhỏ lệ đêm thâu.” Có lẽ chúng ta không có cơ hội chứng kiến tận mắt những giọt nước mắt của đá nhưng huyền thoại Hy Lạp đã để lại câu chuyện một núi đá biết khóc. Đó là câu chuyện về nữ thần Niobe.

[6] Hòn đá mang hình dáng Niobe trên đỉnh núi Mount Sipylus hiện nay ở Manisa Province, Turkey.

Niobe là con gái Tantalus; vua của Phrygia, cai trị vùng đất bây giờ thuộc về Turkey. Tantalus mang nửa dòng máu thần, vốn là con (rơi) của Zeus. Mẹ của Niobe cũng là thần. Tantalus khôn nhưng không ngoan, tính tình gian xảo thích lường gạt các vị thần khác. Tuy là thần nhưng cũng có nhiều vị thần rất dễ tin. Tantalus là vị thần cùng một nhóm với Sisyphus (nhưng không là Sisyphus như thường bị hiểu lầm). Vì Tantalus dám lường gạt cả Zeus và thường hay khoe khoang sự xảo quyệt của mình nên ông bị Zeus trừng phạt bằng cách phải lăn một hòn đá lên đỉnh núi và Tantalus kiệt lực nên hòn đá lại rơi xuống chân núi. Hòn đá này trở thành biểu tượng cho những mưu đồ đại sự không thành công. Câu chuyện Tantalus trở thành ông thần khuân đá chỉ được nhắc thoáng qua trong huyền thoại Niobe và tôi chỉ chú trọng đến câu chuyện núi đá rơi nước mắt.

Niobe nhìn thấy buổi tiệc huy hoàng chúc mừng nữ thần Latona có hai đứa con là Apollo và Artemis. Apollo, đã được nhắc đến ở phần trên, là vị thần lập ra đền tiên tri Delphi có hòn đá Omphalos. Artemis là vị nữ thần cai quản nghề săn bắn. Apollo và Artemis đều là con của Zeus với nữ thần Latona. Niobe khoe rằng mình thuộc dòng máu thần, cha là vua, mẹ là thần, chồng cũng là vua. Niobe lại xinh đẹp lộng lẫy. Tại sao loài người không ca ngợi nàng, người có mười bốn đứa con, mà lại đi tôn sùng Latona chỉ có hai người con. Lời lẽ ngạo mạn của Niobe khiến Latona nổi giận. Nữ thần ra lệnh Apollo và Artemis giết tất cả mười bốn đứa con của Niobe. Apollo giết bảy con trai và Artemis giết bảy con gái. Niobe trốn về núi Mount Sipylus nhưng vẫn bị biến thành đá. Nỗi hận mất con của nàng không bao giờ nguôi ngoai nên mãi đến ngày nay nước mắt vẫn còn rơi từ núi đá này. Đây là một bài học quí giá cho loài người, khi mình giàu có, xinh đẹp, và quyền thế chớ vội khoe khoang và so bì mà chuốc hại vào thân.

Điển tích Niobe được nhạc sĩ Leonard Cohen nhắc đến qua mấy câu hát trong bài “Steer Your Way” (Xác Định Hướng Đi Của Bạn).

They whisper still, the ancient stones

The blunted mountains weep

As He died to make men holy

Let us die to make things cheap

And say the Mea Culpa[7] which you gradually forgot.

Những hòn đá cổ xưa vẫn thì thầm.

Những ngọn núi cúi đầu than khóc

“Người” chết để loài người trở nên thánh thiện

Chúng ta chết cho những thứ rẻ tiền

Và tập nói Mea Culpa, hai chữ mà người ta dần lãng quên.                                                      

Trong huyền thoại Việt Nam, khi quá đỗi đau buồn nàng Tô Thị biến thành núi đá Vọng Phu và tình yêu tuyệt vọng của Trương Chi đã biến quả tim của chàng thành đá. Niobi nếu không bị trừng phạt bằng cách hóa đá có lẽ bà cũng sẽ tự hóa đá vì quá đau buồn. Không biết núi Vọng Phu có từng chảy nước mắt như núi Aglayan Kayla (Weeping Rock) hay không.

Tôi đã kể bạn nghe chuyện hòn đá biết nói lời tiên tri, quả thận đá có thể di chuyển, và núi đá biết khóc. Bây giờ tôi xin kể câu chuyện một hòn đá biết nghe. Trong huyền thoại Afghanistan người ta đem nỗi buồn kể cho hòn đá nghe, hòn đá thấm nhập nỗi buồn của loài người cho đến một ngày nó sẽ vỡ toang, và khi ấy người ta sẽ không còn đau khổ nữa. Hòn đá này là “Sang-e Saboor” có nghĩa là “The Patience Stone” hay “Hòn Đá Kiên Nhẫn”[8].

Ở một nơi nào đó trong quốc gia Afghanistan, có một thiếu phụ đang săn sóc người chồng bị hôn mê vì viên đạn ghim vào trong cổ. Nàng tiêm nước trợ lực, lau bụi bặm trên mặt mũi và thân thể của chồng trong khi cuộc chiến vẫn khốc liệt xảy ra trên đường phố bên ngoài ngôi nhà của nàng. Giữa cô đơn, nàng bắt đầu trò chuyện với người chồng đang hôn mê. Lấy chồng sớm, không được chồng yêu, cử chỉ vũ phu của chồng làm nàng đau buồn. Đều đặn, ngày qua ngày nàng thổ lộ tất cả những điều thầm kín trong tâm hồn nàng. Người chồng không biết có nghe được không, nhưng nàng vẫn nói cho vơi bớt nỗi khổ trong lòng. Chiến tranh càng lúc càng ác liệt. Cuộc sống rất thiếu thốn nhưng nàng vẫn tìm cách mua các đồ dùng y tế để săn sóc chồng. Lính, không của phe này thì phe kia, tìm bắt người của phe đối nghịch và hãm hiếp phụ nữ. Nhiều phụ nữ phải đi làm điếm để có tiền trang trải cuộc sống. Lính của phe nào cũng có thể bắn giết dân trong làng dễ dàng. Có lần để tránh bị hãm hiếp, nàng nói dối với tên lính là nàng làm điếm (người ta khinh phụ nữ làm điếm đến mức không thèm hiếp). Hắn ta nhổ nước bọt lên mặt và đánh đập nàng trước khi bỏ đi. Dần dần nàng thổ lộ cả những ước muốn về tình yêu và tình dục, mong rằng khi tỉnh lại người chồng sẽ đáp ứng và thỏa mãn nàng. Có một anh lính trẻ tưởng nàng là điếm thật nên mang tiền đến để được ân ái với nàng. Tên lính còn trẻ đến độ chưa hề giao hợp với đàn bà. Sau vài lần qua lại, nàng thú nhận với chồng, nàng có cảm tình với tên lính trẻ. Người chồng sau mười mấy ngày hôn mê nghe đến đó bỗng dưng tỉnh lại và đưa tay bóp cổ nàng.

Dưới đây là một trích đoạn trong quyển “Hòn Đá Kiên Nhẫn”:

Nàng quay lại để cho thêm dung dịch trợ lực vào bao tiếp nước. “Bây giờ thì em hiểu vì sao bố anh đã rất nhiều lần nhắc đến hòn đá nhiệm mầu ấy. Lúc ấy, Bố suy yếu lắm và sắp qua đời. Anh không có mặt ở nhà, bởi vì anh lại đi chiến đấu. Cách đây vài tháng, trước khi anh bị bắn, Bố bị ốm nặng, chỉ có em là người săn sóc Bố. Bố bị ám ảnh bởi hòn đá nhiệm mầu ấy. Một hòn đá màu đen. Bố cứ nói hoài về hòn đá ấy…  Bố gọi hòn đá ấy là gì nhỉ?” Nàng cố nhớ lại chữ ấy. “Bố yêu cầu tất cả bạn bè đến thăm hãy mang hòn đá ấy đến cho Bố… một hòn đá đen rất quí báu…” Nàng điều chỉnh cái ống nhỏ dẫn nước tiêm vào cổ người đàn ông. “Anh biết mà, cái hòn đá anh đặt trước mặt … kể lể chuyện khó khăn với nó, tất cả gian nan, đau đớn, và buồn khổ… Anh thú thật với hòn đá những điều thầm kín trong lòng, những điều anh chẳng bao giờ dám kể cho ai nghe…” Nàng kiểm soát lại những giọt nước nhỏ xuống đều đặn. “Anh nói với hòn đá, và cứ tiếp tục nói mãi. Hòn đá lắng nghe, thu thập tất cả lời nói của anh, tất cả những điều bí mật của anh, cho đến một ngày nó sẽ vỡ ra. Vỡ toang, thành những mảnh nhỏ li ti.” Nàng lau vòng quanh mi mắt và nhỏ thuốc vào mắt cho chồng. “Và vào ngày hôm ấy anh sẽ được phóng thích, tự do, không còn những nỗi đau buồn hay thống khổ nữa… Hòn đá ấy tên gì?” Nàng kéo tấm khăn trải giường cho ngay ngắn. “Vào ngày trước khi Bố mất, Bố gọi em, Bố muốn gặp riêng em. Bố đang hấp hối. Bố thì thầm với em. Con ạ, tử thần đã xuất hiện trước mắt Bố, ngài đi chung với thiên thần Gabriel, và ngài thổ lộ một bí mật mà Bố sẽ gửi gắm với con. Bây giờ thì Bố biết chỗ chúng ta sẽ tìm thấy hòn đá. Nó ở Ka’bah, trong thánh địa Mecca! Trong đền thờ Chúa. Con có biết không chính cái hòn Đá Đen mà hàng triệu người hành hương đã đi vòng quanh trong ngày lễ Eid[9]. Đó, đó chính là hòn đá Bố đã nói cho con nghe… Ở thiên đường, hòn đá này đã từng là cái ngai của Adam… nhưng sau khi Adam và Eva bị Chúa đày xuống trần, ngài cũng đã gửi hòn đá theo, để con cái của Adam có thể bày tỏ với hòn đá những điều buồn khổ… . Đây cũng chính là hòn đá thiên thần Gabriel đã trao tặng Haggar và cậu con trai đã dùng nó làm gối khi Abraham lưu đày người hầu nữ này với cậu con trai vào trong sa mạc… . Vâng, đó chính là hòn đá đã hứng chịu tất cả những xui xẻo bất hạnh của thế giới. Hãy đến nơi ấy! Kể với hòn đá tất cả bí mật của con với nó… cho đến khi nó vỡ toang… và con sẽ được giải thoát không còn những dằn vặt từ thể xác đến tinh thần.” Đôi môi nàng trở nên trắng bệt như màu tro vì buồn phiền. Nàng ngồi thật lâu trong im lặng để mặc niệm.

Bằng giọng khản đục, nàng tiếp tục nói. “Những người hành hương đến Mecca, thế kỷ này sang thế kỷ khác đi vòng quanh hòn đá, để cầu nguyện; thế tại sao đến giờ này nó vẫn chưa vỡ ra?”Nàng bật cười giọng mỉa mai, và môi nàng có màu trở lại. “Một ngày nào đó nó sẽ nổ tung và ngày đó sẽ là ngày tận thế. Có lẽ đó là tính chất của ngày Khải Huyền.

Người chồng, đã được nàng xem là hòn đá kiên nhẫn. Hòn đá lắng nghe hết nỗi thống khổ của nàng. Người chồng tỉnh dậy bóp cổ nàng đó là lúc hòn đá kiên nhẫn vỡ toang, và đó là lúc nàng cảm thấy được giải thoát. Người thiếu phụ cũng chính là một hòn đá kiên nhẫn, đã nhận lãnh tất cả những nỗi nhọc nhằn xã hội đổ lên người đàn bà ở một xứ vẫn còn ngược đãi phụ nữ, khi nói tất cả những uất ức trong lòng nàng với thân xác bất động của người chồng, và nhìn nhận những ước muốn về tình yêu về tình dục, chấp nhận ngủ với anh lính trẻ (nhiều lần) vì cảm mến hơn là vì tiền, nàng cũng như một hòn đá kiên nhẫn bị vỡ toang.

Mặc dù loài người chưa tìm thấy chứng cớ cụ thể rằng phiến đá có tình yêu, nhưng chắc chắn có rất nhiều tình yêu được gửi vào trong đá. Theo phim Departures của đạo diễn Yōjirō, ở Nhật Bản trước khi có ngôn ngữ, người ta đã dùng đá làm thư gửi cho nhau. Daigo Kobayashi vốn là nhạc sĩ đại hồ cầm trong ban nhạc giao hưởng. Ban nhạc bị giải tán, chàng bị mất việc nên mang cô vợ trẻ về quê nơi chàng có căn nhà của mẹ để lại. Bà mẹ của Daigo qua đời đã được hai năm. Ngôi nhà của mẹ là nơi chàng được bao bọc bởi ký ức thời ấu thơ, với nhiều kỷ niệm đau buồn. Cây đại hồ cầm đắt tiền chàng bán để trả nợ. Trong nhà vẫn còn cây đàn cũ chàng dùng ngày còn bé. Trên cây đàn có một gói giấy, trong đó có một hòn đá khá to, có thể nằm gọn trong lòng bàn tay của một người đàn ông trưởng thành. Khi bà mẹ qua đời Daigo đang ở nước ngoài không thể về chịu tang mẹ. Điều này với chàng vẫn là một bứt rứt khôn nguôi. Khó có cơ hội trở lại với nghề nhạc sĩ, Daigo hành nghề tẩn liệm người chết và nghĩ rằng đây là một quả báo vì chàng đã chẳng có hiếu với mẹ. Ngôi nhà này mẹ Daigo mở thành quán ăn. Bố Daigo bỏ nhà đi theo cô hầu bàn, lúc Daigo chừng chín tuổi. Viên đá to cất trên cây đàn là của bố Daigo tặng. Chính ông bố đã kể chàng nghe câu chuyện người xưa dùng đá để gửi thư cho nhau. Hòn đá trơn nhẵn hay sần sùi, nặng hay nhẹ, to hay nhỏ được dùng để bày tỏ tâm tình của người gửi. Người nhận sẽ cảm nhận được tình yêu trong lá thư bằng đá. Ngày bố Daigo ra đi theo tiếng gọi tình yêu ông hứa sẽ gửi thư đá về cho chàng nhưng vỏn vẹn chỉ hòn đá này chàng được bố tự tay trao tặng, khi cả gia đình Daigo còn hạnh phúc, đang đi dạo dưới ánh trăng trên bãi đá gần bờ sông. Cậu bé Daigo cũng tặng bố một viên đá nhỏ nằm gọn trong lòng bàn tay cậu. Nghề tẩn liệm người chết không được xã hội quí trọng nhưng Daigo rất yêu nghề vì chàng nghĩ có thể giúp người chết có vẻ xinh đẹp và trang trọng hơn. Chàng nhận được tin bố chàng qua đời. Ông sống cô độc trong một thành phố nhỏ ven biển. Khi thấy thi hài của Bố không được tẩn liệm đúng nghi lễ, dù vẫn còn giận Bố đã bỏ mẹ con chàng, Daigo tự tay tẩn liệm bố. Khi săn sóc thi hài Bố chàng khám phá trong lòng bàn tay của Bố nắm chặt hòn đá nhỏ, lá thư đá đầu tiên của chàng gửi cho Bố.[10] Có thể trong đá chứa rất tình yêu khi những lá thư đá này gói ghém tình cảm của người gửi thư.

Nếu ngày xưa, Sang-e Saboor, có thể vỡ toang, vì không còn chịu được nỗi đau khổ của con người; thì ngày nay chúng ta có một hòn đá cứng rắn hơn. Hòn đá này đã chịu đựng rất nhiều tai ương người ta đổ lên “nó” mà vẫn còn nguyên vẹn. Hòn đá này có tên Lưu Hà, vợ của Lưu Hiểu Ba, nhà thơ, kiêm nhà tranh đấu, kiêm Khôi Nguyên giải Nobel Hòa Bình năm 2010. Trong bài thơ “What One Can Bear” ông Lưu Hiểu Ba viết rằng: “Em nói với anh, Em có thể chịu đựng bất cứ cái gì.” Người vợ hiền lành của ông là viên đá hứng chịu sức nặng của thế giới cứng cỏi đến mức có thể làm tan vỡ xương sọ của ông để giải thoát tư tưởng của ông. Những lý tưởng dân chủ của ông bị nhà cầm quyền xem như là thuốc độc. Với ông những tư tưởng cách mạng ấy cùng với tình yêu đôi lứa đã thấm đẫm tâm hồn của cả hai người.[11]

Không phải hòn đá nào cũng tượng trưng cho sự khốn khổ, nhà thơ Charles Simic đã từng bảo rằng ông sẽ hạnh phúc làm một hòn đá. Ông nhìn thấy sự ấm áp sáng sủa của muôn ngàn tia lửa ẩn giấu trong lòng đá.[12]

Đến đây tôi phải thú nhận là cuộc tìm kiếm qua văn chương và phim ảnh những câu chuyện về đá đã không thể chứng minh trong thực tế đá biết buồn, biết khóc, biết đi, biết nói, hay biết đau. Thi sĩ Thanh Tâm Tuyền khẳng định đá có nước mắt với “Lệ Đá Xanh.” Nhạc sĩ Hoàng Thi Thơ nói rằng “hỡi người đi trên cát xin nhớ rằng cát trắng đang đau.” Hai ông cũng như bao nhiêu nhạc sĩ, thi sĩ và văn sĩ khác, gửi gấm suy nghĩ và tâm sự của họ vào trong đá. Phim Departures cho nhân vật gửi gắm tình yêu vào những lá thư đá. Điểm chung của các nhà văn, là để diễn tả nỗi đau khổ đến mức tận cùng, họ cho nhân vật biến thành đá như Niobe của Hy lạp, Tô Thị và Trương Chi của Việt Nam. Các văn nghệ sĩ cũng gián tiếp công nhận tính chất vô tri, vô cảm xúc của đá. Atiq Rahimi ngầm công nhận đá không biết đau buồn nên người ta mới đổ đau khổ lên hòn đá Sang-e Saboor. Nhạc sĩ Trịnh Công Sơn cũng công nhận mức ù lì vô cảm của đá khi viết rằng “Đôi khi thấy trăm vết thương rồi như đá ngây ngô.”[13] Chúng ta không thể khẳng định đá có tâm hồn, nhưng chúng ta có thể quan sát tâm hồn của con người qua những câu chuyện về đá trong văn học. Bạn đọc có thể cảm nhận được, tình cha con gói ghém trong những hòn đá họ tặng cho nhau, nỗi cô đơn của hòn Vọng Phu, trái tim khắc khoải của Trương Chi, những giọt nước mắt đau đớn vì mất con của hòn núi Niobe (Mount Aglayan Kayla), nỗi buồn chiến tranh và thân phận người đàn bà trong xã hội Afghanistan trong “Hòn Đá Kiên Nhẫn,” cái tự do thênh thang với gió của người đàn bà đi dây trong “Quả Thận Đá Biết Đi,” hay nỗi đau đớn của Lưu Hà khi chồng bà. ông Lưu Hiểu Ba, bị giam cầm cho đến chết vì ý thức chính trị.

Ghi chú: Những đoạn văn tiếng Anh dịch sang tiếng Việt trong tác phẩm “Beauty and Sadness,” “The Patience Stone,” “Reading Zen in the Rocks,” “Steer Your Ways,” và “What One Can Bear”là của Nguyễn thị Hải Hà. Bài thơ Stone của Charles Simic được nhà thơ Trần thị Lai Hồng dịch và đăng trên mạng Gió O.

[6] Weeping Rock, có hình dáng của Niobe trên đỉnh núi Sipylus. Wikipedia.

[7] Mea Culpa tiếng Latin chỉ sự thú nhận lỗi lầm của mình.

[8] Rahimi, Atiq. Sang-e Saboor. Trans. Polly McLean. New York. 2008. p. 75. Le Prix Goncourt.

[9] Eid là ngày lễ hội tôn giáo Muslim.

[10] Phim Departures. Đạo diễn Yōjirō Takita. @2008

[11] Liu, Xiaobo. What One Can Bear. Nguyễn thị Hải Hà dịch.

http://www.gio-o.com/DoanMinhDao/LuuHieuBa2Dich.htm

[12] Simic, Charles. Stone. Trần thị Lai Hồng dịch.

http://www.gio-o.com/TranThiLaiHong/TranThiLaiHongStone.htm

[13] Trịnh Công Sơn. “Rồi Như Đá Ngây Ngô”.

http://lyric.tkaraoke.com/16304/roi_nhu_da_ngay_ngo.html

Nguyễn thị Hải Hà

http://www.gio-o.com/NguyenThiHaiHa.html