Bơi ngược dòng văn hóa phụ hệ

Nguyễn thị Hoàng –  Bơi Ngược Dòng Văn Hóa Phụ Hệ Bằng Vòng Tay Học Trò

Tác giả: Nguyễn thị Hải Hà

“Her wounds came from the same source as her power” – Adrienne Rich

Tôi chú ý đến quyển Vòng Tay Học Trò vì những lời đả kích dành cho nó. Tạp chí “Quần Chúng” bộ mới số 2, đăng một mẩu quảng cáo với giọng điệu đao to búa lớn: “Tiểu Thuyết của Nguyễn thị Hoàng: Sự buôn lậu tư tưởng trong một con bệnh dâm thành phố?” Nhà văn Nhật Tiến trong một bài đăng trên báo Bách Khoa năm 1968 đã nhận định truyện Vòng Tay Học Trò là táo bạo. Buổi thảo luận Bàn Tròn (đăng trên Văn số 206 năm 1972) bao gồm bảy nhà văn danh tiếng của miền Nam trước năm 1975 như Mai Thảo, Viên Linh, Huỳnh Phan Anh, Mặc Đỗ, Nguyễn Xuân Hoàng, Dương Nghiễm Mậu và Nguyễn Đình Toàn đã đưa ra nhiều chi tiết quí giá cho độc giả chút khái niệm và hình ảnh về văn chương và xã hội, đặc biệt là những suy nghĩ của các ông về năm nhà văn nữ đang “làm mưa làm gió” trên văn trường lúc bấy giờ. Dương Nghiễm Mậu so sánh Vòng Tay Học Trò với hiện tượng Quỳnh Dao nhưng nhà văn Viên Linh không đồng ý, bảo rằng:  “Quỳnh Dao viết về cái trong sáng, không viết về cái nhầy nhụa.” Câu phát biểu ấy khiến người đọc hơn bốn mươi năm sau không khỏi nghĩ rằng có cái gì đó nhầy nhụa trong quyển tiểu thuyết ngắn (novella) Vòng Tay Học Trò. Các nhà văn khác trong Bàn Tròn tuy dùng chữ nhẹ nhàng hơn, nhưng có đến khoảng mười bảy lần chữ “táo bạo” được dùng để miêu tả văn chương nữ lúc bấy giờ. Tập San Sinh Viên cho rằng tác phẩm Vòng Tay Học Trò là “trường hợp ngoại lệ, mất thăng bằng, bệnh hoạn…” Vòng Tay Học Trò còn bị chê là lai căng, đọc vào chỉ thấy chất Tây chứ không thấy bản chất phụ nữ Việt Nam[1].

Táo bạo cỡ nào, bệnh hoạn ra làm sao, hẳn đây là một tác phẩm viết về tình dục, tôi tự hỏi. Táo bạo cỡ Fear of Flying của Erica Jong, Nhật Ký của Anais Nin, Tropic of Cancer của Henry Miller, hay Phu Nhân Chatterley của D. H. Lawrence? Fear of Flying miêu tả mơ tưởng tình dục (sexual fantasies) của một người phụ nữ thuộc giai cấp trung lưu với chồng và người tình. Anais Nin, là người tình của Henry Miller hay viết những đoạn nhật ký rất gợi tình, khiêu dâm (erotica) về những người phụ nữ trong đó có June, vợ của Miller. Tropic of Cancer của Miller là tiểu thuyết khiêu dâm bị cấm xuất bản khá lâu. Lawrence viết về sự ngoại tình của một người đàn bà thuộc giai cấp quí tộc với một người thợ săn cung cấp thịt cho gia đình. Lawrence viết về tình dục nhưng không tục tằn thô bạo như Miller. Còn nếu nói Vòng Tay Học Trò thuộc loại bệnh dâm thì đây thuộc loại bệnh gì? Bệnh ấu dâm như Lolita của Nabokov, hay ác dâm như Fifty Shades of Grey của E. L. James chiếm danh sách bán chạy nhất của New York Times cả năm trời? Hay vừa ác dâm vừa khổ dâm như The Secretary của Mary Gaitskill? Mở dấu ngoặc ở đây kẻo có ngày độc giả phát giác tôi nói dối thì xấu hổ. Sự thật tôi đọc chỉ có vài chục trang của Miller vì tục quá chịu không nổi, và chỉ đọc hai trăm trang trong bộ 50 sắc thái của Grey, bỏ nửa chừng vì chán.

Cô giáo Trâm, nhân vật chính, ở biệt thự Tây, nghe nhạc Tây, xem phim Mỹ (phụ đề Pháp Ngữ), ăn xúp nấu kiểu Tây, nhắc đến tên của những nhà văn Tây như George Sand và Sagan. Cô huýt sáo như đàn ông và hút thuốc như đàn bà Tây. Về mặt hút thuốc, các bà cụ ở làng Cẩm Lệ chuyên làm thuốc lá, cả trăm năm trước, cũng hút thuốc phì phèo mỗi điếu thuốc to bằng ngón tay thì có Tây không? Cái Tây của cô giáo Trâm chỉ là hình thức bên ngoài, một thứ thời trang. Người đọc, kỹ một chút sẽ thấy; Trâm săn sóc đám học trò nghèo, e ngại miệng tiếng thị phi nhưng vẫn đặt nhu cầu của tha nhân lên trên lợi ích cá nhân, hành động này biểu lộ bản tính của người phụ nữ Việt Nam. Khi lỡ yêu chú học trò bé bỏng, tâm tư của cô giáo bị dằn vặt âu lo; đó cũng là một tính chất của đàn bà Việt Nam.

Nếu đọc Vòng Tay Học Trò, chỉ chú trọng văn bản; hay chỉ dựa vào sự tương tác của người đọc (hơn ba mươi năm làm quen với sách báo phim ảnh Hoa Kỳ) và tác phẩm, độc giả sẽ cho rằng đây là loại “chick lit”, tiểu thuyết tình cảm lãng mạn dành cho các cô gái trẻ mới lớn lên và bắt đầu yêu. Vòng Tay Học Trò không chứa đựng ý thức chính trị (dù ở VN lúc ấy cuộc chiến đang leo thang), cộng với văn phong lãng mạn, đậm nét thơ, hay tả cảnh đẹp của thiên nhiên, càng làm người ta chú ý đến yếu tố non trẻ của tác phẩm đầu tay. Độc giả có đốt đuốc đi tìm suốt quyển sách cũng sẽ không thấy một chữ nào nói về bộ phận sinh dục, tả chân những màn làm tình nóng bỏng, hay kể chuyện còng tay cùm chân, đét vào mông, để tìm khoái cảm tình dục, làm sao có thể kết luận đây là một tác phẩm bệnh hoạn về tình dục? Vòng Tay Học Trò bị kết án phi luân, Đào Huy Đán[2] lập lại lời của một nhà phê bình, vì tác phẩm này chạm vào hai điều cấm kỵ (taboo) của nền văn hóa phụ hệ Việt Nam. Một, người đàn bà yêu người con trai nhỏ tuổi hơn. Hai, độc hại hơn, người đàn bà này lại là cô giáo của chính người cô yêu. Một người “sính” dùng lý luận của Freud để phân tích văn học có thể kêu lên đây là hiện tượng Oedipus. Cô giáo được so sánh với hình ảnh của người mẹ và vì thế người ta dễ liên tưởng đến chuyện loạn luân.

Phải đặt tác phẩm Vòng Tay Học Trò ở giữa nền văn hóa phụ hệ của Việt Nam mới hiểu tại sao tác phẩm này bị lên án. Với phong tục Việt Nam, người chồng lớn tuổi hơn người vợ là chuyện dĩ nhiên, thậm chí kể cả những cô vợ vẫn còn là bé con. “Lấy chồng từ thuở mười ba. Sang năm mười tám thiếp đà năm con. Ra đường thiếp hãy còn son. Về nhà thiếp đã năm con cùng chàng.” Người ta chê cười những người phụ nữ lấy chồng trẻ con. “Đòng đòng cõng chồng đi chơi. Đi đến chỗ lội đánh rơi mất chồng. Chị em ơi cho tôi mượn cái gàu sòng. Để tôi tát nước vớt chồng tôi lên.” Đối với người Việt Nam, môi trường giáo dục là môi trường đạo đức. Nào là “nhất tự vi sư, bán tự vi sư.” Nào là “không thầy đố mày làm nên”. Nào là “muốn sang thì bắc cầu kiều. Muốn con hay chữ phải yêu mến thầy.” Thầy là hình ảnh của người cha. Và cô giáo, dĩ nhiên, được liên tưởng với vai trò người mẹ. Trên thực tế, một cô giáo dạy đệ nhất cấp, mới ra trường có thể chừng hai mươi. Một học sinh đệ nhị cấp, học trễ tuổi, hay khai sụt tuổi để trốn lính, có thể  mười chín hoặc đôi mươi, nhiều người có vóc dáng to lớn hơn cả cô giáo dạy họ. Điều trớ trêu là, tình yêu của người đàn ông trưởng thành với một cô bé “tuổi của nàng tôi nhớ chỉ mười ba”, hay của thầy giáo với học trò, lại thường được ca tụng qua những cuốn tiểu thuyết hay những bài thơ lãng mạn. Một trường hợp có thật, chú bé mười một mười hai, yêu một người con gái lớn tuổi hơn, vẫn yêu “chị” sau khi “chị” có chồng. Chú kể lại mối tình bằng bài thơ với những câu “đứa nào tìm được Lá Diêu Bông, từ nay chị gọi là chồng” thì thiên hạ suýt xoa khen. Bà Duras đưa cô bé mười lăm tuổi người Pháp quyến rũ người đàn ông Việt gốc Tàu lớn hơn cô mười hai tuổi để lấy tiền, vào quyển Người Tình, chẳng những không ai mắng chửi dâm loạn mà còn trao tặng cho bà giải thưởng Goncourt.

Chuyện người đàn bà yêu một người con trai trẻ tuổi hơn mình không phải là chuyện hiếm hay chỉ có trong tiểu thuyết và phim ảnh. Trước khi Vòng Tay Học Trò xuất hiện (1964), đã có Anna Karenina của Leon Tolstoi đăng từng kỳ kéo dài mấy năm trời (1873-1877), The Awakening (Thức Tỉnh) của Kate Chopin (1899), và phim Tea and Sympathy (1956). Sau Vòng Tay Học Trò có phim The Graduate (1967), Summer of ‘42 dựa vào hồi ký của Herman Raucher (1971), The Reader của Bernhard Schlink truyện Đức dịch sang tiếng Anh (1997) là một vài thí dụ. Trên thực tế, ở Tây phương, không ít phụ nữ kết hôn với đàn ông trẻ hơn họ hàng chục tuổi; Mary Tyler Moore, Demi Moore, Elizabeth Taylor, là một vài thí dụ. Tất cả những sách và phim nói trên đều nổi tiếng và được yêu mến. Tuy nhiên, tác phẩm có ảnh hưởng sâu đậm đến Vòng Tay Học Trò là cuốn phim Tea and Sympathy (Những Cuộc Uống Trà và Lòng Thương Xót). Đây là một vở kịch của Robert Anderson ra đời năm 1953 và chuyển thành phim năm 1956. Phim Mỹ được chuyển sang tiếng Pháp với tựa đề, Thé et Sympathie; Minh nhân vật trong truyện Vòng Tay Học Trò đã nhắc đến phim này với cô giáo Trâm.

Tea and Sympathy nói về một cậu học trò Tom Robinson Lee mười bảy tuổi, vừa chuyển sang trường mới. Tom nhạy cảm dịu dàng bị xem là có nữ tính (hay đồng tính) thường bị bạn học bắt nạt. Phim cho người xem thấy quan niệm về tình dục và nam tính của xã hội thời bấy giờ. Laura Reynolds, vợ của vị giáo viên ban thể thao, bênh vực cậu bé. Laura không được chồng bày tỏ lòng yêu thương và chăm sóc. Sự nhạy cảm và quan tâm của Tom làm nảy sinh tình cảm giữa Tom và Laura. Tom thú nhận cậu luôn có cảm tình, đôi lần đi đến chỗ thầm yêu những người phụ nữ lớn tuổi hơn cậu, có lẽ vì thiếu tình yêu của mẹ. Mẹ cậu bỏ đi khi cậu còn bé. Bố cậu nhìn thấy bản chất dịu dàng của cậu lại sợ rằng cậu là người đồng tính luyến ái. Ông bố và các bạn học là áp lực khiến cậu bé tìm cách học vỡ lòng tình dục với một cô gái điếm tên Ellie. Bài học thất bại, cậu bị đuổi học, bạn bè trêu chọc, Tom xấu hổ và thất vọng nên tự tử. Laura khuyên giải, hai người trao đổi cái hôn, Laura nói rằng “nhiều năm sau, khi cậu kể chuyện này, và cậu sẽ, xin hãy nhớ giữ lòng nhân hậu.” Phim của thời 1956 luôn kín đáo. Đạo diễn chỉ cho thấy cái hôn, nhưng người xem phim thời bấy giờ có lẽ hiểu rằng giữa Laura và Tom tiến xa hơn một chút, vì sau cái hôn vào buổi chiều ở một góc vắng trong sân cù, cậu bé Tom không còn nghi ngờ bản chất đàn ông của cậu, trở thành nhà văn có vợ con. Mười năm sau trở về thăm trường cũ, cậu gặp lại vị giáo viên phụ trách môn thể thao, khi hỏi thăm về Laura cậu nhận được lá thư Laura để lại. Laura kể rằng sau buổi chiều ấy, nàng không thể nào trở lại với người chồng không yêu. Nàng bỏ đi nhưng lòng vẫn mang cảm tình dành cho cậu bé.

Giữa Tea and Sympathy và Vòng Tay Học Trò có một điểm tương đồng. Cùng là tình yêu một phụ nữ với một cậu học sinh, trong khi Tea and Sympathy nhấn mạnh sự tìm kiếm tình yêu và tìm hiểu dục tính của Tom, quan sát nỗi buồn chán (của Laura) vì không được cống hiến khả năng vào xã hội của một người phụ nữ trung lưu Hoa Kỳ[3] thì Vòng Tay Học Trò cho thấy sự kháng cự nền văn hóa phụ hệ ở cô giáo Trâm. Lớn lên với quan niệm “tại gia tùng phụ, xuất giá tùng phu, phu tử tùng tử,” “phu xướng phụ tùy”, và “quyền huynh thế phụ” cũng như thường được nghe nhắc những câu thơ của Bạch Cư Dị “Nhân sinh mạc tác phụ nhân thân, bách niên khổ lạc do tha nhân,” (ở đời chớ làm thân đàn bà, trăm năm vui khổ do người ta) tôi thông cảm cái uất ức vì bị gò ép trong văn hóa phụ hệ của người cung nữ trong Cung Oán Ngâm Khúc “bực mình muốn đạp tiêu phòng mà ra”. Từ đó tôi nhận thấy sự kháng cự một xã hội gò bó của nhà văn Nguyễn thị Hoàng qua tác phẩm Vòng Tay Học Trò là điều tất nhiên. Vào thập niên sáu mươi, ý thức nữ quyền bắt đầu phát triển mạnh ở khắp nơi trên thế giới. Việt Nam thầm lặng đón nhận làn gió ý thức nữ quyền từ văn học Pháp và Hoa Kỳ bay sang.

Tôi cẩn thận, không gán nhãn hiệu nữ quyền tùy tiện. Rất nhiều nhà văn từ chối cái danh hiệu nữ quyền thí dụ như Doris Lessing và Alice Munro. Tôi sẽ đưa ra những chi tiết trong Vòng Tay Học Trò để giải thích vì sao tôi cho rằng tác phẩm này mang ý thức nữ quyền trong thời kỳ nữ quyền của Việt Nam vẫn còn phôi thai.

Vòng Tay Học Trò, chứa đựng ý thức nữ quyền trong thời kỳ phôi thai, có nhiều điểm tương đồng với The Awakening (Thức Tỉnh, 1899) của Kate Chopin (1850 – 1904). Edna Pointellier, nhân vật nữ chính, có chồng khá giả và hai đứa con. Cảm thấy bị vây hãm trong đời sống làm mẹ và làm vợ, Edna muốn được tự do và trở thành nhà văn kiêm họa sĩ. Trong một cuộc nghỉ hè, Edna quen và đem lòng yêu Robert Lebrun, một thanh niên trẻ tuổi hơn nàng. Khác với Anna Karenina bị lệ thuộc tài chánh vào chồng, Edna có tiền do bố của nàng để lại. Bởi vì mơ ước được tự do hoàn toàn chiếm ngự tư tưởng nàng khiến nàng đâm ra có những cử chỉ khó hiểu, chồng nàng cho rằng thái độ bất thường của nàng, là một căn bệnh tâm lý. Khi chồng nàng mang hai đứa con đi xa, nàng dọn ra khỏi nhà, mua một căn nhà nhỏ và sống riêng để được tự do cả vật chất lẫn tinh thần. Edna theo đuổi mối tình với Robert, nhưng không thành. Truyện kết thúc ở chỗ Edna bơi ra ngoài khơi, càng ra xa nàng càng thấy tự do và không nghĩ đến chuyện quay vào bờ. Cách kết thúc của Kate Chopin đưa đến hai kết luận. Một số người cho rằng Edna chọn cách chết đuối vì không muốn chịu thua sức ép của xã hội và đánh mất tự do của nàng. Một nhóm khác, ít người hơn, cho rằng, Edna không nhất thiết phải chết đuối và tiếp tục sống hưởng thụ sự tự do của nàng. Sau khi tác phẩm Thức Tỉnh ra đời, nhà văn Kate Chopin bị xã hội tẩy chay. Phụ nữ lên án tác phẩm của Chopin vi phạm đạo đức xã hội vì nhân vật Edna chẳng những đã bỏ chồng mà còn bỏ cả con. Thậm chí Câu Lạc Bộ tác giả Chopin thường đến sinh hoạt hằng ngày cũng rút lại thẻ hội viên của bà. Đang là nhà văn có sức viết rất mạnh, bỗng dưng bà bị cô lập, không thể xuất bản sách được nữa. Sau khi Chopin qua đời, không mấy ai nghĩ đến tác phẩm của bà, thường bị giới phê bình cho là loại tác phẩm của địa phương. Mãi về sau, khi phong trào nữ quyền trở nên lớn mạnh, bắt đầu khôi phục những tác phẩm biểu lộ ý thức nữ quyền, người ta mới chú ý đến tác phẩm của bà, đặc biệt là The Storm, The Story of an Hour, và The Awakening.

Sandra Lee Bartky viết, có ba loại áp bức tâm lý đặt lên phụ nữ: thành kiến, thống trị văn hóa, và xem họ như một đối tượng tình dục. Phụ nữ, cũng như người dân bị đô hộ lâu ngày, dần dần chấp nhận sự áp bức và trở nên thuần phục. Phụ nữ bất tuân phục một cách ngấm ngầm ở đâu và thời nào cũng có. Phát hiện và chấp nhận sự áp bức mỗi phụ nữ có mức độ khác nhau[4]. Bartky nói: “To be a feminist, one has to become one.” (Bartky, p.11). Tôi xin dịch thoát nghĩa như sau. Để mang danh là một nhà nữ quyền, trước nhất người ấy phải làm cái gì đó để trở thành nhà nữ quyền. Tức là phải có sự thay đổi trong hành động và tư tưởng. Diễn biến này sâu sắc, phức tạp, thay đổi ở từng cá nhân và không phải dễ dàng nhận ra. Bà đưa ra một vài thí dụ như đang là nhà nội trợ người phụ nữ muốn trở thành người có nghề chuyên môn, hay có những hành động chống đối chính trị, hay làm một cái gì đó trái ngược với những gì xã hội định sẵn cho vai trò phụ nữ, thậm chí như : “ở tù, không dùng son phấn trang điểm nữa, cạo lông chân, bắt đầu học Thái Cực Đạo, và thay đổi ý thức chính trị hoàn toàn”[5] (Bartky, p.12). Trong tác phẩm Vòng Tay Học Trò, Trâm muốn tự chủ, tự lực và sống độc lập trong xã hội. Một trong những điều kiện quan trọng nhất để được quyền bình đẳng với nam giới là sự độc lập tài chính. Cô giáo Trâm bỏ học để đi dạy vì đây là một phương tiện thích hợp với khả năng của nàng để đưa đến sự độc lập về tài chánh, đồng thời đây cũng là một lãnh vực mà nền văn hóa phụ hệ chấp nhận sự có mặt của phụ nữ. Trâm hút thuốc và huýt sáo như đàn ông, và chứng tỏ khả năng tự chủ tự lập của nàng bằng cách đứng ra thuê người sửa chữa căn biệt thự của người Pháp đang bị hư hại nặng. Từ bỏ Huế, và Sài Gòn, Trâm muốn từ bỏ cái quá khứ ăn chơi bất tận với những mối tình không như ý ở Sài Gòn, và đồng thời muốn thoát khỏi khuôn phép của gia đình cũng như sự nghiêm khắc của xã hội Huế. “Ở Sàigòn là nỗi kiêu hãnh liều lĩnh bất chấp thiên hạ để dám sống, để phá đời, để hưởng đời. Ở đây là sự kiêu hãnh liều lĩnh bất chấp để gây dựng cho mình, để vạch lối riêng không cần đến những đường mòn của thiên hạ” (VTHT, trang 3).

Tuy nhiên, đi đâu Trâm cũng không thoát khỏi sự áp bức của nền văn hóa phụ hệ, đặc biệt là trong môi trường giáo dục. Trâm bị vây bủa trong một xã hội của nam giới. Đồng nghiệp của nàng, cấp trên của nàng, học trò của nàng tất cả đều là phái nam. Trâm bị cô lập và cảm thấy cô đơn. Suốt chiều dài tác phẩm độc giả dễ nhận ra rằng, dù là một cô gái đẹp, dễ mến, và nhân hậu, Trâm có một quan điểm khá hằn học với phái nam, nhất là những người có thể đặt áp lực lên nàng. Trâm không ghét Lưu, vì Lưu không săn đuổi nàng, không nhìn nàng như nhìn một đối tượng tình dục. Trâm từ chối Ngữ, và một số người đàn ông khác đã từng theo đuổi nàng, “Nàng nhớ lại những tên người trong ký ức như người lính thắng trận kiểm điểm xác chết của phe địch bỏ lại ở chiến trường. Văn tỉ phú. Marc giáo sư đại học, John sĩ quan Mỹ. Tuấn phi công. Francois ký giả, Hồng nhà văn. Linh con nhà giàu phá sản. Và một khối thằng sinh viên. Một khối thằng học trò choai choai mới lớn say mê của cấm như khoái làm chuyện siêu phàm. Bây giờ họ là những xác chết.”[6] (VTHT, trang 2) bởi vì họ biết quá khứ của nàng. Họ có thể dùng quá khứ của nàng để kềm chế sự độc lập của nàng, bắt nàng tuân theo bổn phận làm vợ, làm mẹ. Với những danh từ (biến thành tĩnh từ) miêu tả nghề nghiệp phía sau tên của những người đàn ông theo đuổi Trâm, độc giả có thể nhìn thấy họ tượng trưng cho giai cấp trung lưu, hay trí thức, và có quyền lực áp đặt lên một cô gái trẻ như Trâm, cai trị nàng hay biến nàng thành đối tượng tình dục của họ.

Trâm đặc biệt có ác cảm với ông Dụ, giám thị trong trường nàng đang dạy, không phải chỉ vì ông là người soi mói tọc mạch chuyện riêng của nàng, mà còn vì ông là hình ảnh tượng trưng cho quyền hành của người cha, người chủ, hay cấp trên, những người có thể thực hiện trừng phạt hay đàn áp những người ở thế yếu như nàng. “Mình có làm gì phạm pháp đâu. Lão ta chỉ có quyền kiểm soát ở trường thôi. Đây là thế giới mình. Nhà này là của mình. Đời sống này là của mình. Không có ai có quyền xâm lấn hay sửa chữa, can cớ gì đến lão ta đâu mà xía vô. Tôi ngủ trong phòng, bên lò sưởi, dưới bếp, ở nhà xe, hay đâu mặc xác tôi chứ, miễn là tôi không ngủ gục trong khi giảng bài, không ngủ quên trong lớp khi tan học. Trong bản nội qui nhà trường không thấy buộc giáo sư phải ngủ trên giường, cấm giáo sư nằm giữa sàn nhà, trước lò sưởi. Cũng như pháp luật không cấm đoán đàn bà sống độc thân. Vậy thì tôi muốn sống như thế đó. Và tôi có quyền sống như thế. Có hại gì ai không? Có làm mất mát gì của ông đâu?” (VTHT, tr. 53-54)

Trâm chống đối cả nền giáo dục mà nàng xem là giả dối, giáo điều. “Giảng giải lý thuyết, áp dụng những nguyên tắc cổ điển sáo hủ. Như người ta lơ đễnh rải lá dâu cho tằm ăn trong khi tằm đã biến hình thành con nhộng trong cái kén. Học trò cứ ngồi đó, thờ ơ chép bài, lơ đãng nghe giảng, tìm cách này hay cách khác, tiết kiệm những suy tư về học tập, để chín phần mười tâm trí phiêu du theo những thắc mắc riêng tư. Thầy giáo cứ viết, cứ nói, cứ lập đi lập lại như cái máy hát bị hỏng một điệp khúc nhàm chán về những qui tắc mà chính mình cũng không muốn áp dụng trong đời sống. Những vấn đề đạo đức, những bài học công dân, giáo sư thao thao bất tuyệt, khoác cho mình vẻ đạo mạo của người truyền giáo mà không bao giờ nhận định rằng trong đám người nghe còn phải có cả chính mình. Sự giả dối quen thuộc đến nỗi không ai chú ý đến hiện diện trơ tráo của nó, và vô tình, người mang mặt nạ với kẻ khác và với chính mình nữa.”(VTHT, tr. 67)

Kháng cự cả một chế độ phụ hệ chung quanh nàng, Trâm chỉ có thể biểu lộ quyền lực của nàng qua hai cách, từ chối tình yêu của những kẻ si mê nàng, và chọn lựa người nàng yêu.

Trâm chọn Minh không phải vì sự đòi hỏi của tình dục. Trâm chọn Minh vì cậu bé là hình ảnh trái ngược những người đàn ông có quyền lực. Trâm không coi Minh, một cậu bé gầy gò, da trắng môi hồng, là đối tượng có thể kềm chế, kiểm soát, hay trấn áp nàng: “Vòng tay Minh là vòng tay học trò. Nếu coi Minh như một người đàn ông, tôi cũng đã điên cuồng, đã chán mứa, đã cùng cực hoài nghi.” (VTHT, trang 113).

Nhà văn Nguyễn thị Hoàng bỏ lửng đoạn kết của Vòng Tay Học Trò tùy độc giả tưởng tượng đến tương lai của mối tình không được xã hội chấp thuận này. Xem chừng nhà văn Nguyễn thị Hoàng là người thắng thế trong cuộc bơi ngược dòng văn hóa phụ hệ. Trước bà, những nhân vật nữ yêu hay có liên hệ tình dục với các cậu trai trẻ tuổi hơn đều tự tử; như Anna Karenina, Edna Pontellier, hay bỏ đi xa như Laura Reynolds, Dorothy (Summer of ’42), và sau này là Hanna Schmitz (The Reader). Độc giả có thể tưởng tượng được cô giáo Trâm sẽ đoàn tụ với cậu học trò Minh, hai người sống (và có con) với nhau cho đến khi họ chán nhau cãi nhau rồi chia tay, như Demi Moore và Aston Kusher hay Elizabeth Taylor với những người tình trẻ của bà.

Cô giáo Trâm, là người dám đi ngược lại định kiến xã hội đặt ra cho người phụ nữ, nhất là người phụ nữ trong môi trường giáo dục. Cô có nhan sắc và biết dùng nhan sắc của mình để chi phối những người yêu nhan sắc của cô. Trâm thích hợp với câu nói của Adrienne Rich dành cho bà Marie Curie. “Những vết thương của nàng xuất phát từ nguồn quyền lực của nàng.” Cuộc đời của nhà văn Nguyễn thị Hoàng cũng bị ít nhiều thương tích và những thương tích này đã phát xuất từ tác phẩm Vòng Tay Học Trò, nguồn quyền lực của bà. Độc giả tùy quan điểm thẩm mỹ có thể chê tác phẩm Vòng Tay Học Trò là không chứa đựng một tư tưởng lớn nào. Ngay cả so với những quyển “chick lit” hiện nay Vòng Tay Học Trò cũng yếu hơn về sức tưởng tượng và thiếu những màn ái tình cụp lạc. Dù độc giả có chê Vòng Tay Học Trò tôi hy vọng độc giả đồng ý với tôi là nhà văn Nguyễn thị Hoàng rất nghiêm túc khi nghĩ về công việc viết văn: “Muốn viết thành thật phải sống lăn lóc, phải có kinh nghiệm đã. Nhưng đàn bà như vậy thì còn gì. Vả lại, có làm cho hết sức cũng chẳng đi đến đâu, chỉ là hạt bụi, không một tiếng vang nào cả. Chị xem, trong văn học Pháp, Georges Sand có nổi tiếng cũng chỉ vì phụ nữ hiếm trong làng văn, chứ thật ra sự nghiệp của bà ta có đáng gì so với những tác phẩm vĩ đại của các văn hào nam giới. Như thế mà rồi cũng một đời thật sa đọa, tan nát… Rồi bây giờ lại Sagan…” (VTHT, trang 13). Tôi tự hỏi, liệu bà có phiêu lưu vào những cuộc tình tai tiếng để lấy chất liệu và kinh nghiệm sống đưa vào tác phẩm hay không? Tôi cũng hy vọng độc giả đồng ý với tôi, Vòng Tay Học Trò là một trong những tác phẩm có ý thức nữ quyền có thể nói là đầu tiên ở VN khi chủ nghĩa nữ quyền chưa được biết đến một cách sâu rộng. (Tôi mạo muội không nhắc đến nhà thơ Hồ Xuân Hương vì thời điểm nhà thơ này xuất hiện đã cách ra quá xa.)

Ông Nguyễn Nhật Duật trong thảo luận Bàn Tròn đã nói: “Không có một Nguyễn thị Hoàng này sẽ có một Nguyễn thị Hoàng khác.” Tôi không biết ông muốn nói gì, nhưng tôi nghĩ ở thập niên sáu mươi, sự gò bó nghiêm khắc của nền văn hóa phụ hệ là nguyên nhân chín muồi cho những nhà văn nữ quyền xuất hiện. Họ nếu không thể nổi loạn làm một cuộc cách mạng chính trị thì sẽ làm cách mạng văn học.

Bài này đã đăng ở Thư Quán Bản Thảo số 61.

[1] Việt Thường, Một Hiện Tượng Văn Nghệ, quyển 13, Đồng Nai Văn Tập

[2] Đào Huy Đán, Nhìn Qua Văn Đàn Nữ Giới Miền Nam

[3] Phụ nữ trung lưu Tây phương dù có cuộc sống sung túc với bổn phận làm vợ và làm mẹ vẫn thấy cuộc sống vô vị nhàm chán. Họ vẫn cảm thấy lệ thuộc vào nguồn tài chính chồng và họ muốn đóng góp tài năng cũng như trí tuệ của họ vào xã hội. Betty Friedman quan sát giới phụ nữ trung lưu nhiều năm rồi viết thành quyển the Feminine Mystique (1963). Quyển sách được xem là khởi xướng phong trào nữ quyền đợt thứ nhì ở Hoa Kỳ.

[4] Sandra Lee Bartky, “Toward a Phenomenology of Feminist Consciousness,” in Femininity and Domination (New York and London: Routledge, 1990), p. 13.

[5] Robin Morgan, “Introduction: The Women’s Revolution,” in Sisterhood is Powerful (New York: Random House, 1970), p. xiv. Bartky trích dẫn Morgan trên trang 12 của quyển Femininity and Domination.

[6] Nguyễn thị Hoàng, Vòng Tay Học Trò, vnthuquan.net,  làm thành ebook: Nguyễn Kim Vỹ